Toplar Damarda Pıhtı Oluşması (Derin Ven Trombozu)
Prof. Dr. Mahmut Bayık
Derin Ven Trombozu nedir?
Derin ven trombozları bilhassa yaşlı insanlar arasında sık rastlanan bir sağlık problemidir. Yaşlılarda gençlere göre on kat fazla görülür. Toplar damar içindeki kanın pıhtı yaparak damarı tıkaması ve kalbe geri dönen kanın bu tıkanıklık nedeniyle geride birikerek tıkanıklığın olduğu damarın yerine göre hastanın bacağının, kolunun veya bir iç organının şişmesi, ağrıması, dolaşımının bozulmasına sebep olan bir durumdur. Hayatı tehdit edebilecek sonuçlar doğurabilecek bir durumdur.
Derin Ven Trombozu neden olur?
Normalde kan damar içinde sıvı şekilde dolaşırken bir yaralanmayı takiben damar dışına çıkan kan pıhtılaşır. Kanın damar içinde sıvı, dışarıda pıhtı oluşturacak şekilde bulunması, onu sıvı halde tutan bazı proteinler ile pıhtı oluşmasına neden olan bazı proteinler arasındaki denge sayesinde olur. Bu olay aynen bir halat şekme yarışmasında olduğu gibi seyreder. Halatın bir ucundaki kuvvetler (proteinler) kanın sıvı şekilde kalması için çalışıp pıhtı oluşmasını önlerken, diğer ucundaki kuvvetler (proteinler) kanın pıhtılaşması için çalışırlar. Bu kuvvetler dengesi mesela pıhtı oluşturan kuvvetlerin görevlerini daha kuvvetli biçimde yapmasıyla veya pıhtı oluşumunu önleyen kuvvetlerin görevlerini yapamamasıyla sonuçlanırsa damar içinde pıhtı oluşur. Örneğin bir travma veya kesi sonrası damar duvarında açığa çıkan bazı yapılar pıhtılaşma ile ilgili proteinleri aktive ederek yara yerinde pıhtı oluşturur ve kanama durur.
Derin Ven Trombozunun görüldüğü durumlar nelerdir?
Normalde sağlıklı bir insanda araya giren bazı nedenler bu dengenin bozulmasına toplar damar içinde pıhtı oluşmasına yol açar. Örneğin uzun süre hareketsizlik (uzun süren yolculuklarda hep aynı pozisyonda hareketsiz oturma, büyük ameliyatlar, yatalaklık hali, felç geçirilmesi) nedeniyle kanın bilhassa bacak damarlarında göllenmesi, kanser nedeniyle damarların bozulması, şişmanlık, travmalar sonrasında damarların zedelenmesi veya damar içine yerleştirilen kataterlerin damar duvarında oluşturduğu zedelenmeler, gebelik ve doğum sonrası dönemde çeşitli nedenler, kalıtsal olarak pıhtı oluşmasına eğilimi olanlarda doğum kontol hapları kullanılması pıhtı oluşumunu kolaylaştırarak toplar damarlarda tıkanıklığa yol açabilir. Ayrıca bağışıklık sisteminin üzerinde pıhtı oluşan bazı yüzeyleri yabancı tanıyarak bu yüzeylere saldırısı (antifosfolipid sendromu), bu yüzeylerde pıhtı oluşumunu hızlandırarak damar içinde pıhtı oluşmasına yol açabilir.
Derin Ven Trombozuna yatkınlık var mıdır?
Kanın toplar damarlar içinde pıhtılaşmasına yatkın olunan durumlar vardır. Bunlar kanın pıhtı yapan proteinlerinin pıhtı yapma fonksiyonlarının kuvvetlenmesine veya pıhtı oluşmasını önleyen ve kanın damar içinde sıvı olarak durmasına yol açan proteinlerin fonksiyonlarının zayıflamasına yol açan yapısal değişikliklerle ilgilidir. Zıt yönlerde çalışan bu proteinlerin yapımı kromozomlar üzerindeki genler tarafından kontrol edilir. Bu genlerde oluşan hatalar (mutasyonlar) bu genlerin kodladığı proteinlerin hatalı yapımına veya yeterli miktarda yapılamamasına yol açar. Bu azlık veya hatalar kanın sıvı halde tutulması için çalışan proteinlerin etkinliğinde azalmaya yol açar. Bazan da bu yapısal bozukluk pıhtı oluşması için çalışan proteinlerin etkinliğinde artmaya neden olur. Bu yapısal bozukluklar kanın pıhtılaşma-sıvı halde durma dengesini pıhtılaşma yönünde bozar. Bu hastalarda pıhtılaşmayı körükleyecek en ufak bir olay (hareketsizlik, şişmanlık, doğum kontrol hapı kullanma, gebelik, ameliyat, travma, ağır enfeksiyonlar) toplar damarda pıhtı oluşmasına yol açar. Bu olay kromozomların üzerindeki genlerdeki hatalar (mutasyonlar) sonucu olduğu için kalıtımla hastaların çocuklarına da geçer. Bu nedenle bu türdeki pıhtılaşma bozuklukları kalıtsal pıhtılaşma bozuklukları olarak adlandırılır. Onun için böyle hastaların kan birliği olan akrabalarında da değişik zamanlarda toplar damarda pıhtı oluşması öyküsü vardır. Bu tür mutasyonlar pıhtılaşmaya yol açacak proteinlerle ilgili birden fazla gende olursa, pıhtılaşmaya eğilim daha kuvvetli olur. Bu tür mutasyonlar toplumda az değildir. Bazı mutasyonlar insanların %5-8 inde görülür. Ancak bu insanların hepisinde toplar damar içinde pıhtı oluşmaz. Öte yandan, bilhassa genç yaşlarda toplar damar içinde pıhtı olan insanların arasında bu tür mutasyonları taşıyanlar, taşımayanlara göre yaklaşık on kat fazladır.
Derin Ven Trombozu nasıl anlaşılır?
Toplar damarlar organlarda dolaşan kanı tekrar temizlenip (oksijenlenerek) kana pompalanmak üzere kalbe taşıyan damarlardır. Bu damarların içinde pıhtı oluşunca kan, tıpkı önüne baraj çekilmiş nehir gibi geriye doğru göllenir, kan damar dışına çıkabilir, tıkanıklığın yerine göre kol, bacak, uyluk şişer ağrır, rengi kırmızılaşır. Bu olay iç organların toplar damarlarında olursa bu organların içinde göllenen kan organların görevine yapmasına engel olur, şişmesine ve ağrıya yol açar. Bu tür bir tıkanıklık örneğin gözde olursa görme bozukluklarına, beyinde olursa baş ağrıları ve çeşitli sinir sistemi bozukluğuna neden olur. Bu hastalarda olaydan şüphelenilmesi halinde kanda pıhtı oluşumunu ölçen testler, damarlarda tıkanıklığı gösteren venografi, venöz doppler ultrasonografi gibi testler tanıyı koydurur.
Derin Ven Trombozunun tehlikesi nedir?
Toplar damar tıkanıklığı olanlarda pıhtı büyük bir damarın içinde yerleşmiş ve damarı açılmayacak şekilde tıkamışsa ve bu tıkanıklık tedaviye rağmen açılmıyorsa hasta organda varisler, dolaşım bozukluğuna bağlı kalıcı bozukluklar olabilir. En korkulan problemlerden birisi ise pıhtının yerinden kopup dolaşıma katılması ve önce sağ kalbe oradan da akciğere giderek akciğer damarlarını tıkamasıdır. Buna akciğer embolisi (pulmoner emboli) denir. Hastada ani gelişen solunum yetmezliği, göğüs ağrısı, öksürük, kalp yetmezliği bulguları olabilir. Tıkanıklık çok ve büyük damarlarda ise ölüme yol açabilir.
Derin Ven Trombozu nasıl tedavi edilir?
Toplar damarda pıhtı olduğu zaman bu pıhtının daha da büyümemesi için kanın pıhtılaşma fonsiyonunu bozan ilaçlar (kan sulandırıcılar) verilir. Bu ilaçların verilme süresi damardaki tıkanmanın, bu tıkanıklığı oluşturan olayın ciddiyeti ve tıkanıklığın olduğu yerin hayati önemi gözönüne alınarak 6 ay ile yaşam boyu arasında değişir. Tıkalı damar tekrar açılabilir ve pıhtı zaman içinde eriyebilir. Heparin, warfarin gibi kan sulandırıcı ilaçların kanı sulandırma dereceleri sürekli olarak takip edilmeli ve ilaç dozları ayarlanmalıdır.
Derin Ven Trombozu geçirenler veya bu duruma yatkınlığı olanlar nelere dikkat etmelidir?
Ailesinde toplar damarda pıhtılaşma öyküsü olanlar, daha önce bir damar tıkanıklığı geçirmiş olanlar, gebelik sırasında veya doğum sonrasında toplar damar pıhtılaşması geçirenler, genç yaşta toplar damar tıkanıklığı geçirenler eğer pıhtılaşma yatkınlığı doğuran kalıtsal mutasyonlar taşıyorlarsa bu kişilere pıhtılaşmayı çağıracak olaylar (uzun süreli yolculuklar, ameliyatlar, damar içi katater uygulamaları, travmalar gibi) yaşamaları durumunda düşük molekül ağırlıklı heparin denen ve cilt altına zerk edilen ilaçlarla kan sulandırması yapılmalıdır. Böyle öyküsü olan bayanlar doğum kontrol ilacı alacaklarsa veya gebe kalacaklarsa kalıtsal bozukluk taşıyıp taşımadıkları mutlaka önceden aydınlatılmalıdır. Özellikle bazı kalıtsal bozukluklar (gen mutasyonları) sonucu pıhtılaşmaya yatkınlığı olanlarda gebelikler düşükle sonlanmakta olup, bu durumu bilinenlerde ve hele daha önce düşük yapmış olanlarda gebeliğin başlangıcı ile beraber başlayarak doğuma kadar düşük moleküler ağırlıklı heparin (ve bazı durumlarda aspirin de verilerek) tedavileri uygulanmalıdır.